452 matches
-
implică întotdeauna schimbarea categoriei gramaticale a unui termen primar" (ex.: bogat - a îmbogăți - îmbogățire). În fine, compunerea "implică întotdeauna prezența a două elemente de bază aflat într-un raport gramatical" (ex.: kaufen + Mann = Kaufmann). 4.3.2. Pentru Coșeriu, structurile sintagmatice corespund fenomenului pe care tot el l-a denumit solidarități lexicale și pe care l-a definit ca "determinare semantică a unui cuvânt prin intermediul unei clase, al unui arhilexem sau al unui lexem, altfel spus, în sensul că o clasă
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
ca o "relație orientată în sens unic", care face ca, de pildă, semnificația cuvântului dinte (germ. Zahn, sp. diente) să fie inclusă în semnificația verbului a mușca (germ. beissen, sp. morder), fără ca și reciproca să fie valabilă. Pentru Coșeriu, structurile sintagmatice (adică solidaritățile lexicale) sunt de trei tipuri: afinitate, selecție și implicare 264. În afinitate, "clasa termenului determinant e aceea care funcționează ca trăsătură distinctivă a termenului determinat (acesta conține, prin urmare, o trăsătură distinctivă de tipul "doar pentru clasa lui
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
ca, din punct de vedere semantic, expresiile idiomatice verbale, care ocupă o mare parte din sfera "sintagmelor stereotipe" delimitate de către Coșeriu, să fie mai apropiate de texteme (mai exact, de proverbe) decât de celelalte unități ale "discursului repetat" cu caracter "sintagmatic" (precum lungă cât o zi de post). Am avea de-a face în acest caz cu un conflict categorial dintre sintaxă și semantică, ce ar plasa asemenea unități pe o zonă de frontieră între "sintagmele stereotipe" și texteme. Întrebarea este
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
în măsura în care procesele de extindere a sensului produc o lectură figurată derivată din aceea compozițională"325. 3.1.1. Pentru a evidenția această "arhitectură semantică", cercetătorul belgian face trei pași pregătitori: a) Mai întâi, este vorba despre disocierea între paradigmatic și sintagmatic, precum și despre o situare mai exactă a "expresiilor compuse" pe aceste coordonate: "Dimensiunea paradigmatică și cea sintagmatică a expresiilor idiomatice sunt ambele duale, în sensul că ambele pot fi considerate din perspectiva sensului originar, literal al expresiei idiomatice și din
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
1. Pentru a evidenția această "arhitectură semantică", cercetătorul belgian face trei pași pregătitori: a) Mai întâi, este vorba despre disocierea între paradigmatic și sintagmatic, precum și despre o situare mai exactă a "expresiilor compuse" pe aceste coordonate: "Dimensiunea paradigmatică și cea sintagmatică a expresiilor idiomatice sunt ambele duale, în sensul că ambele pot fi considerate din perspectiva sensului originar, literal al expresiei idiomatice și din perspectiva sensului figurat, derivat. Dimensiunea paradigmatică a expresiilor idiomatice implică, în primul rând, relația dintre sensul originar
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
idiomatice ca întreg și sensul ei derivat. În al doilea rând, ea implică relația dintre sensul originar, literal al părților constituente ale expresiei idiomatice și interpretarea pe care aceste părți o primesc în cadrul lecturii derivate a expresiei ca întreg. Dimensiunea sintagmatică a expresiilor idiomatice implică relația dintre părțile constituente ale expresiei, pe de o parte, și interpretarea expresiei ca întreg, pe de alta, dar această dimensiune sintagmatică poate fi înfățișată, evident, atât cu privire la sensul originar, cât și cu privire la sensul derivat. Așadar
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
pe care aceste părți o primesc în cadrul lecturii derivate a expresiei ca întreg. Dimensiunea sintagmatică a expresiilor idiomatice implică relația dintre părțile constituente ale expresiei, pe de o parte, și interpretarea expresiei ca întreg, pe de alta, dar această dimensiune sintagmatică poate fi înfățișată, evident, atât cu privire la sensul originar, cât și cu privire la sensul derivat. Așadar, relațiile semantice din cadrul expresiilor idiomatice ar putea fi cartografiate în mod sistematic prin intermediul unei structuri prismatice."326 b) Un al doilea pas îl constituie abandonarea noțiunii
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
ei paradigmatică. Cea din urmă implică transparența extensiunii semantice care duce de la sensul originar al expresiei la sensul ei derivat (transferred)."328 Geeraerts denumește acest tip de transparență motivare și îl consideră ca fiind complementar izomorfismului: "izomorfismul coincide cu transparența sintagmatică, în timp ce motivarea poate fi definită ca transparență paradigmatică"329. 3.1.2. Principiile de mai sus ar putea fi schematizate prin figura următoare 330: În această figură, cele două "triunghiuri" (1-2-3 și 4-5-6) schematizează relațiile sintagmatice din cadrul unei expresii idiomatice
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
izomorfismul coincide cu transparența sintagmatică, în timp ce motivarea poate fi definită ca transparență paradigmatică"329. 3.1.2. Principiile de mai sus ar putea fi schematizate prin figura următoare 330: În această figură, cele două "triunghiuri" (1-2-3 și 4-5-6) schematizează relațiile sintagmatice din cadrul unei expresii idiomatice, în timp ce relațiile dintre cele două "triunghiuri" (1-4, 2-5 și 3-6) schematizează relațiile paradigmatice din cadrul ei. Primul "triunghi" (mai exact, relațiile 1-2 și 1-3) indică sensul 331 "originar" (literal) al unei expresii idiomatice, în timp ce al doilea "triunghi
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
element al unei expresii în lectura lui "derivată" (idiomatică), iar (6) denumește cel de-al doilea element al unei expresii în lectura lui "derivată" (idiomatică). În sfârșit, "laturile" unui "triunghi" (1-2, 1-3, 4-5 și 4-6) indică raporturi de izomorfism (= transparență sintagmatică), în timp ce legăturile dintre "vârfurile" unor triunghiuri diferite (1-4, 2-5 și 3-6) indică raporturi de motivare (= transparență paradigmatică). 3.1.3. Modul de utilizare a modelului prismatic poate fi ilustrat cel mai bine printr-un exemplu. Să luăm, de pildă, locuțiunea
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
calomnia, a defăima pe cineva" (sau, într-o reformulare perifrastică, "a emite afirmații calomnioase despre cineva)"; (5) sensul idiomatic al primului element "a emite/spune/ propaga"; (6) sensul idiomatic al celui de-al doilea element "afirmații calomnioase/denigratoare/mincinoase". Raporturile sintagmatice din cadrul ambelor triunghiuri (1-2, 1-3, 4-5, 4-6) sunt toate izomorfe ("transparente"), de vreme ce sensul global se deduce prin simpla articulare a sensurilor elementelor expresiei. În schimb, raporturile paradigmatice dintre "vârfurile" triunghiurilor presupun tipuri de motivații diferite. Astfel, raportul din cadrul primei serii
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
în cauză (în lectura ei secundară) ajunge să fie folosită separat de contextul său idiomatic originar"338, observația respectivă constituie o premisă importantă pentru reliefarea creativității textemelor. Mai mult, "procesele reinterpretative [...] arată că, în realitate, căutarea izomorfismului (definit ca transparență sintagmatică) [, dar și a motivației (definită ca transparență paradigmatică) - n.n.] reprezintă o forță activă în mintea utilizatorului de limbaj. Se pare că izomorfismul la nivelul figurat al expresiilor idiomatice e real nu doar atunci când e dat pe baza sensurilor literale ale
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
îl constituie conceptul de "solidarități cultural-discursive", pe care îl vom aprofunda în următorul capitol al volumului (v. infra, IV.1.3.2.) și care pornește de la conceptul coșerian de "solidarități lexicale". În accepțiunea fondatorului integralismului, "solidaritățile lexicale" presupun o relație sintagmatică (AB) de tip unidirecțional, în sensul că ocurența termenului determinat (A) este implicată în mod necesar de ocurența termenului determinant (B)344. Textemele funcționează după un principiu asemănător, cu precizarea că, pe de o parte, raportul de "solidaritate" care se
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
de ordin lexical, ci cultural, iar, pe de altă parte, că, datorită nivelului la care se situează, ele prezintă un grad de complexitate mai ridicat. Dar, dincolo de aceste diferențe, putem considera textemul drept o formă de "solidaritate" în cadrul căreia relația sintagmatică de tip AB devine o relație propozițională de tipul "A este B". În funcție de particularizările acestei relații, textemele pot fi împărțite în două mari categorii. 5.1. În textemele eventive ("dinamice"/contingente/ ternare), afirmarea predicației prototipice "A este B" conține o
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
face B" acum, nu întotdeauna, iar faptul că "A (se) face B" nu constituie o condiție pentru existența lui A. Prin urmare, textemele eventive vizează niște proprietăți contingente, accesorii ale lui A, pe care acesta le contractează în urma unui raport sintagmatic de selecție printre atributele sale posibile. Cu toate acestea, structura semantică a textemelor eventive nu este una binară, ci ternară. Dat fiind că termenul secund al textemului (B) nu îl caracterizează în mod intrinsec pe A, el îi poate fi
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
predicației). 1.3. În conformitate cu principiile de mai sus, semantica configurativă delimitează și analizează configurațiile asociative ale unei limbi "istorice" (nu "funcționale"!). Ca și în cazul semanticii structurale, sarcina semanticii configurative este aceea de a releva în limbile "istorice" paradigmatica și sintagmatica unităților de "conținut" (în cazul de față fiind vorba despre unitățile "discursului repetat", dar și despre elementele lor constituente). În consecință, configurațiile asociative sunt, asemenea structurilor semantice, de două tipuri: configurații paradigmatice, alcătuite din unități (și/sau elemente) ale "discursului
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
despre unitățile "discursului repetat", dar și despre elementele lor constituente). În consecință, configurațiile asociative sunt, asemenea structurilor semantice, de două tipuri: configurații paradigmatice, alcătuite din unități (și/sau elemente) ale "discursului repetat" care se asociază pe axa "conținutului", și configurații sintagmatice, adică solidarități între elemente ale "discursului repetat" motivate prin valoarea lor culturală. 1.3.1. În cazul semanticii configurative, opoziția dintre configurațiile paradigmatice "primare" și cele "secundare", pe care Coșeriu a stabilit-o în cazul structurilor lexematice (v. supra, II
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
concret" (nume de animale și/sau de plante, părți ale corpului etc.), care face obiectul unor "caracterizări" diverse. 1.3.2. Trecând la cealaltă axă configurativă, e de remarcat că toate textemele diasketice sunt, prin chiar natura lor, niște configurații sintagmatice. Ele reprezintă niște solidarități, asemănătoare celor identificate de către fondatorul integralismului lingvistic în planul lexicului structurat, dar de o altă natură. În acest sens, am putea porni chiar de la exemplele de solidarități lexicale oferite de către Walter Porzig, pe care le citează
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
indienii sunt ipocriți", "turcii fumează foarte mult" etc.) ascund, într-adevăr, stereotipuri etnice care sunt acceptate în numeroase comunități lingvistice. Însă ele nu sunt configurate și în planul limbilor "istorice" pe care le vorbesc membrii comunităților respective. Spre deosebire de acestea, configurațiile sintagmatice se prezintă ca niște solidarități cultural-discursive, deoarece, chiar și fără a fi neapărat împărtășite ca atare de către toți membrii unei comunități lingvistice, ele funcționează ca atare într-o întreagă tradiție "istorică" a vorbirii. 2. Studiu de caz: analiza expresiilor din
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
culegerii lui Zanne, iar celelalte 183 au fost antologate într-o anexă din vol. IX. 3.1.1. Am ales ca studiu de caz clasa idiomatică a LUPULUI nu doar pentru faptul că acest culturem se întâlnește în numeroase configurații sintagmatice, ci și pentru că analiza sa reprezintă o provocare inclusiv pentru semantica structurală. Potrivit lui Coșeriu, lexemul lup aparține câmpului lexical al animalelor, un câmp lexical caracterizat prin opoziții echipolente, care, din acest motiv, nu poate fi analizat cu ajutorul trăsăturilor distinctive. În
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
2031: Lupul orice găsește înghite). Din acest motiv, LUPUL reprezintă uneori un simbol al animalității în genere și chiar al "naturii" lucrurilor, cum se întâmplă în cunoscutul textem 2018 (Lupu-și schimbă părul, dar năravul ba367) sau în alte solidarități sintagmatice ale limbii române, precum 1990: Urlă alăturea cu lupii ("Trebuie să urmăm voințele, gusturile și datinile oamenilor în mijlocul cărora trăim, deși nu le aprobăm") ori 2019: Cel ce-n lume lup se naște / Tot ca lupul va trăi. Totodată, e
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
care o stabilesc Dobrovol'skij și Piirainen ("inferioritatea") apare în limba română cu sens opus. În textemele românești, nu numai că LUPUL nu e "o creatură inferioară, aflată pe locul cel mai de jos al ierarhiei valorilor", dar numeroase configurații sintagmatice (v. în special exemplele din 3.4.3. și 3.5.) subliniază (c) superioritatea LUPULUI. Prin aceasta, ca și prin caracterul său prototipic (inclus în asocierea lăcomie → animalitate → "natură a lucrurilor"), culturemul LUP se diferențiază, în limba română, de semnificatele
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
criteriu semantic de clasificare a transformărilor în cauză. 3.2. Din acest punct de vedere, e util să ne îndreptăm atenția spre clasificarea structurilor lexicale pe care Coșeriu a propus-o în Les structures lexématiques (1968), unde a delimitat "structurile sintagmatice" de "structurile paradigmatice". Ultimele se divid, la rândul lor, în structuri paradigmatice "primare" (câmpul lexical și clasa lexicală) și structuri paradigmatice "secundare", care "corespund domeniului tradițional al formării cuvintelor". În cadrul acestui domeniu, Coșeriu a înlocuit terminologia canonică (derivare - schimbare a
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
pentru - libertatea spiritului uman. 1.3.2. În al doilea rând, trebuie reamintit că articularea sensului "poetic" (adică legătura efectivă dintre semnificatele literale și sensurile figurate) se prezintă ca un fenomen de natură paradigmatică, dar se realizează într-o manieră sintagmatică (prin lectura lineară a textului de la începutul la sfârșitul său). Acest aspect l-a determinat pe Coșeriu să-și organizeze interpretarea uneia dintre povestirile lui Franz Kafka (Ein Bericht für eine Akademie) în doi pași410. Mai întâi, lingvistul de origine
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]
-
face posibilă existența unităților respective. Cu alte cuvinte, construcția sensului trebuie descrisă nu ca produs, ci ca proces: un dinamism - generativ, din perspectiva autorului, și interpretativ, din perspectiva cititorului - care structurează toate "blocurile" referențiale amintite mai sus într-o "sintaxă" (sintagmatică) specifică. Pentru a reconstitui acest traseu al creației de sens, vom porni de la premisa că el e convergent cu destinul personajului principal (Kesarion Breb), iar sensul de ansamblu al romanului coincide cu "sensul" destinului său. Din acest punct de vedere
[Corola-publishinghouse/Science/84995_a_85780]