6,128 matches
-
că ar fi o formație pe teren românesc, de la strug „rașpel“! Ceva asemănător s-a petrecut și în alte limbi romanice: lat. uva s-a păstrat numai în Peninsula Iberică și în Italia. Din motive similare cu cele valabile în română, probabil, în Galia cuvântul latinesc uva a fost înlocuit de lat. racemus „ciorchine“ > fr. raisin, occ. rasin. În sardă și în dialectele meridionale italienești, cu sensul de „strugure“ există continuatorii lat. acimus „boabă“. Tot din cauza corpului fonetic redus au dispărut
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
zeci de ani. Altele au lăsat urme indirecte. Sunt însă și cuvinte, nu puține, despre care nu putem ști dacă au existat vreodată. Cuvinte dispărute care au lăsat urme O categorie interesantă o constituie cuvintele latinești care s-au transmis românei numai prin derivate formate pe teren românesc de la un cuvânt-bază ce nu s-a păstrat în română (există însă în alte limbi romanice). Știm, de exemplu, sigur că este vorba despre cuvinte formate pe terenul limbii române în cazul derivatelor
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
putem ști dacă au existat vreodată. Cuvinte dispărute care au lăsat urme O categorie interesantă o constituie cuvintele latinești care s-au transmis românei numai prin derivate formate pe teren românesc de la un cuvânt-bază ce nu s-a păstrat în română (există însă în alte limbi romanice). Știm, de exemplu, sigur că este vorba despre cuvinte formate pe terenul limbii române în cazul derivatelor care conțin sufixul diminutival -uș(ă), pentru că acesta este de origine traco-dacă. auș Cuvântul auș „bătrân, moș
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cunoscută în Antichitatea romană). Cum am mai spus, lat. cattus și catta s-au transmis tuturor limbilor romanice. În zona numită „latinitatea orientală“, adică în română, s-a păstrat numai în derivatul cătușă (format de la *cată < lat. catta), care, în româna veche și în meglenoromână, are sensul vechi de „pisică“. Sensul figurat actual al cuvântului, folosit mai ales la plural în forma cătușe „obiect format din două inele metalice legate cu un lanț, cu care se imobilizează mâinile sau picioarele arestaților
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
sufixul -ușă. măzăriche Măzăriche este format de la mazăre, unul dintre cele câteva zeci de cuvinte de origine traco dacă, la care s-a adăugat -iche. Originea segmentului final -iche nu se poate explica decât dacă presupunem că a existat în română un cuvânt, moștenit din latină, care a dispărut. Din sfera semantică a plantelor leguminoase, româna a moștenit cuvântul linte < lat. lentem (ac. al lui lens, -tis). Este un cuvânt transmis tuturor limbilor romanice. Observăm însă că în limbile romanice occidentale
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
de origine traco dacă, la care s-a adăugat -iche. Originea segmentului final -iche nu se poate explica decât dacă presupunem că a existat în română un cuvânt, moștenit din latină, care a dispărut. Din sfera semantică a plantelor leguminoase, româna a moștenit cuvântul linte < lat. lentem (ac. al lui lens, -tis). Este un cuvânt transmis tuturor limbilor romanice. Observăm însă că în limbile romanice occidentale s-a transmis diminutivul lenticula (fr. lentille, it. lentichia, port. lentilha), prin urmare putem presupune
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
se bazează pe conflictul omonimic care s-ar fi creat cu termenul moștenit sân „mamelă, piept“ < lat. sinus (cf. o formulare de tipul *un sân sân „un sân sănătos“). Pentru a evita confuzia dintre cele două cuvinte omonime sân, în română s-a folosit sănătos < derivatul lat. *sanitosus. Lat. sanus s-a păstrat, în schimb, în dialectele sud-dunărene; la istroromâni avem săr „sănătos“ < lat. sanus, dar și sen „sân“ < lat. sinus. Forma sânătos a fost interpretată de unii ca dovadă că
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
lat. sinus. Forma sânătos a fost interpretată de unii ca dovadă că a existat și în unele graiuri din Transilvania cuvântul sân „sănătos“, urmașul lat. sanus. Un paradox: de ce nu mor unele cuvinte latinești Nu mă sfiesc să repet că româna păstrează, până în zilele noastre, din latină cele mai importante cuvinte din vocabularul său. Cele mai multe au fost importante și în latină și au continuat să fie importante până astăzi. Pe lângă acestea, există unele cuvinte care nu sunt importante (unele nu au
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cuvinte din diverse terminologii speciale (agricultură, nume de animale sălbatice, minerale, meserii, termeni militari, din domeniul religiei, termeni referitori la relațiile politico-sociale). În afară de acestea, multe cuvinte importante s-au transmis din latină numai unora dintre limbile romanice, printre care și româna: lat. avunculus > unchi, lat. fervere > (a) fierbe, lat. Veneris > vineri, lat. vitricus > vitreg. Există însă și cuvinte importante care s-au moștenit într-o singură limbă romanică, în cazul nostru numai în română: lat. imperator > împărat, lat. ovis > oaie, lat.
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
și ele ale limbii latine. Ignorarea situației din restul Romaniei (ansamblul teritoriilor unde se vorbesc limbile romanice) poate să ne ducă la formularea unor explicații, dacă nu total eronate, cel puțin apte de a suferi corectări severe. Ce fel de română? Am dat definiția limbii române din perspectivă istorică, cea care ne interesează aici. În toată colecția „Viața cuvintelor“ ne vom referi, fără să precizăm în fiecare volum, la româna pe care o învățăm în școală și pe care o folosim
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cel puțin apte de a suferi corectări severe. Ce fel de română? Am dat definiția limbii române din perspectivă istorică, cea care ne interesează aici. În toată colecția „Viața cuvintelor“ ne vom referi, fără să precizăm în fiecare volum, la româna pe care o învățăm în școală și pe care o folosim în scris, adică la româna literară (standard), ale cărei norme de corectitudine sunt stabilite de Academia Română, pe baza tradiției și a uzului cult majoritar. Această limbă are varietăți funcționale
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
române din perspectivă istorică, cea care ne interesează aici. În toată colecția „Viața cuvintelor“ ne vom referi, fără să precizăm în fiecare volum, la româna pe care o învățăm în școală și pe care o folosim în scris, adică la româna literară (standard), ale cărei norme de corectitudine sunt stabilite de Academia Română, pe baza tradiției și a uzului cult majoritar. Această limbă are varietăți funcționale, numite și „stiluri“, dintre care cele mai cunoscute sunt stilul științific, stilul oficial (administrativ-juridic) și stilul
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
mai mare, în timp ce în stilul artistic se acordă un spațiu privilegiat și vocabularului tradițional (cuvinte vechi și populare, de diverse origini). Variante diacronice Limba română de care ne vom ocupa este rezultatul unei evoluții care începe în secolele 7-8, când româna s-a constituit ca idiom cu identitate diferită de latină, și continuă și în zilele noastre. Se vorbește adesea de unitatea limbii române, ca despre o caracteristică recunoscută atât în sens larg, la nivelul celor patru dialecte istorice (dacoromâna, aromâna
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
ca idiom cu identitate diferită de latină, și continuă și în zilele noastre. Se vorbește adesea de unitatea limbii române, ca despre o caracteristică recunoscută atât în sens larg, la nivelul celor patru dialecte istorice (dacoromâna, aromâna, meglenoromâna și istro româna), cât, mai ales, în sens restrâns, referitor numai la dialectul dacoromân. Considerată adesea drept surprinzătoare, unitatea limbii române este remarcabilă în comparație cu alte limbi europene și, în primul rând, cu celelalte limbi romanice; iată ce afirmă renumitul lingvist E. Coșeriu: „limba
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
române, anterioară separării celor patru dialecte românești. Cuvintele din epocile ulterioare vor fi analizate în volume ca 101 cuvinte uitate sau 101 cuvinte dispărute. O atenție specială se va acorda categoriei cuvintelor latinești transmise tuturor limbilor romanice, dar absente din română; I. Fischer a identificat această clasă de termeni, denumită cu un termen franțuzesc „panroman sauf roumain“ (= panromanic, cu excepția românei). O selecție de 101 cuvinte dintre cei aproximativ două sute de termeni latinești „dispăruți“, din punctul de vedere al limbii române, va
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
uitate sau 101 cuvinte dispărute. O atenție specială se va acorda categoriei cuvintelor latinești transmise tuturor limbilor romanice, dar absente din română; I. Fischer a identificat această clasă de termeni, denumită cu un termen franțuzesc „panroman sauf roumain“ (= panromanic, cu excepția românei). O selecție de 101 cuvinte dintre cei aproximativ două sute de termeni latinești „dispăruți“, din punctul de vedere al limbii române, va încerca să pună în lumină motivele care au dus la această stare de lucruri. Se va evidenția faptul că
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
iar animalele acvatice numai prin numele generic pește < lat. piscis; toate celelalte cuvinte din terminologia marinărească au dispărut (ancora „ancoră“, navis „corabie“, portus „port“, ballaena „balenă“, ostreum „stridie“, puppis „pupă“, velum „velă“ s-au păstrat în toate limbile romanice, cu excepția românei). Au dispărut numele unor obiecte de lux, ale obiectelor de civilizație, în condițiile rusticizării vieții din Dacia (lat. purpura și lat. lampas; termenii actuali purpură și lampă sunt împrumuturi ulterioare). În sfârșit, izolarea de Imperiu a făcut ca o serie
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
întemeiat așezări în Dobrogea și Muntenia, mai ales în Bărăgan, explică apariția unor graiuri mixte: graiul dobrogean este un grai muntenesc cu elemente transilvănene. Transhumanța practicată intens de păstorii români a fost un factor important și pentru a explica influența românei asupra limbilor popoarelor învecinate. În volumul 101 cuvinte românești exportate se va vedea că cele mai multe dintre aceste cuvinte provin din terminologia pastorală (brânză, fluier, mioară, mocan etc.). Variante sociale Pe lângă variantele diacronice și geografice, trebuie menționate și variantele sociale ale
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
continuă, dar este, în același timp, și o limbă care s-a „dedublat“, fiindcă mult timp după nașterea limbilor romanice fiecare dintre acestea a apelat la latină ca la o sursă pentru îmbogățirea vechiului fond lexical al latinei. Pe scurt, româna este latină prin filiație directă, pentru că lat. vesica a fost moștenit, devenind rom. bășică, iar lat. auscultare a devenit rom. (a) asculta, dar este latină și prin împrumuturi, pentru că româna a și împrumutat termenii respectivi din latină, ca neologisme, care
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
sursă pentru îmbogățirea vechiului fond lexical al latinei. Pe scurt, româna este latină prin filiație directă, pentru că lat. vesica a fost moștenit, devenind rom. bășică, iar lat. auscultare a devenit rom. (a) asculta, dar este latină și prin împrumuturi, pentru că româna a și împrumutat termenii respectivi din latină, ca neologisme, care au devenit rom. vezică și rom. (a) ausculta. Latina trăiește deci în vocabularul limbii noastre și prin împrumuturile făcute mai târziu din această limbă. Am făcut această introducere pentru a
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
pentru a atrage atenția, de la început, asupra faptului că, pe lângă cuvintele latinești moștenite (verbe ca (a) săruta < lat. salutare, (a) închina < lat. inclinare), a căror formă s-a schimat prin acțiunea legilor fonetice care au guvernat evoluția de la latină la română, aceleași cuvinte latinești au putut fi împrumutate ulterior cu formele (a) saluta, (a) înclina, în care l, respectiv cl, s-au păstrat ca atare, fiindcă legile fonetice care au funcționat în primul mileniu al erei noastre au încetat să mai
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
inclusiv cele împrumutate de latină din limbile populațiilor care trăiau în spațiile pe care s-a întins Imperiul Roman, împrumuturi transmise tot din latină limbilor romanice. Împrumuturi făcute de latină Cele mai vechi împrumuturi ale limbilor romanice, deci și ale românei, sunt făcute de limba latină, care stă la baza lor. Este vorba de așa-numitul substrat al limbilor romanice, care reprezintă totalitatea elementelor pătrunse în latină și păstrate în limbile romanice din limbile populațiilor cucerite de romani, populații care au
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cheie, lat. clamare > rom. (a) chema, lat. includere > rom. (a) închide, lat. auric(u)la > rom. ureche, lat. genuc(u)lum > rom. genunchi, perechi de cuvinte din care se vede că grupul cl din latină a devenit che, chi în română, după ce a trecut prin stadiul cl’, păstrat în dialectele sud dunărene și în dacoromâna veche. Același lucru se poate spune despre grupul gl din latină: lat. glacia > rom. gheață, lat. glanda > rom. ghindă. Trebuie să reținem faptul că, în viața
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cu privire la cuvintele moștenite din latină, fie că este vorba de evoluții fonetice regulate, fie de evoluții fonetice neregulate sau de schimbări semantice, sunt valabile și pentru cuvintele împrumutate de latina dunăreană (din traco-dacă, veche greacă sau limbi germanice) sau de română (din limbile slave, maghiară, turcă, greacă, limbi romanice, germană etc.). Moștenirea latinească din lexicul românesc poate fi prezentată din diverse perspective. Una dintre acestea, pe care am „cultivat-o“ în ultima vreme, este perspectiva istorică romanică, în general puțin studiată
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
multe clase de cuvinte: a) categoria cuvintelor panromanice, cele moștenite de toate limbile romanice; b) cuvinte moștenite de română și de alte câteva limbi romanice; c) cuvinte moștenite numai de română; d) categoria cuvintelor moștenite de toate limbile romanice, cu excepția românei, clasă numită în franceză „panroman sauf roumain“ (apare astfel în Dicționarul etimologic al limbii latine elaborat de A. Ernout și A. Meillet, ca și la I. Fischer). Fiecare dintre aceste categorii vor fi discutate pe larg în câte un volum
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]