6,128 matches
-
coperământ „acoperiș“ < lat. cooperimentum, existent și în dialectele sud-dunărene. A lega este moștenit din lat. ligare „a lega, a asambla“, cu corepondenți romanici: it. legare, fr. lier, sp., port. ligar. Dintre numeroasele derivate ale verbului latin, două s-au transmis românei. Este vorba, în primul rând, despre legământ < lat. ligamentum „legătură“ (același cuvânt latin a fost împrumutat mai târziu, prin intermediul francezei, în forma ligament). Celălalt derivat este legătură < lat. ligatura. A muia provine din lat. *molliare, un derivat de la mollis „moale
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
etc. Sensurile cuvintelor panromanice Cuvintele moștenite din latină în toate limbile romanice nu sunt toate „panromanice“ din punctul de vedere al sensului; în unele cazuri, limba română prezintă evoluții semantice inexistente în celelalte limbi romanice, iar în alte cazuri în română se păstrează sensul latin vechi, dispărut din celelalte limbi romanice. Cel mai tulburător exemplu este lat. casa > rom. casă. Cuvântul s-a transmis tuturor limbilor romanice, dar în franceză s-a moștenit numai prin locuțiunea latinească in casa „în casă
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
și portughezei, precum și dialectului logudorez al limbii sarde. Încă din latină, a existat tendința de a-l înlocui pe avis, cuvânt cu corp fonetic foarte redus, cu derivatele diminutivale avicula și *avicellus, care stau la baza it. ucello, fr. oiseau. Româna nu are urmași ai lui avis sau ai derivatelor acestuia. În română, în locul lui avis s-a păstrat lat. passer „vrabie“ > rom. pasăre. Evoluția semantică de la „vrabie“ la „pasăre“ a avut loc în latina târzie. Cu acest sens, cuvântul a
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
Cu acest sens, cuvântul a fost transmis nu numai limbii române, ci și limbilor iberoromanice: sp. pájaro, port. passaro. Dar, pentru că spaniola avea și termenul ave, s-a produs o diferențiere semantică: ave înseamnă „pasăre mare“ și pájaro „pasăre mică“. Româna nu are această opoziție, neavând doi termeni; important este însă faptul că, în unele regiuni din Transilvania, pasăre păstrează sensul de „vrabie“ al lui passer din latină. Termenul vrabie este un împrumut vechi slav; pentru a denumi aceeași pasăre, spaniola
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
acestui cuvânt latinesc s-au transmis în mod diferit în limbile romanice. În română, lat. tener a devenit tânăr și a pierdut sensul latin de bază, care a fost preluat de un alt cuvânt moștenit din latină: fraged < lat. fragidus. Româna se deosebește prin felul de a segmenta continuumul vârstei atât față de latină, cât și de alte limbi romanice: semnificația lui tânăr se limitează la a desemna prima vârstă adultă, luând locul cuvântului lat. iuvenis; urmașul acestuia, june, nu mai este
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
limba română actuală standard. a vindeca Verbul latinesc vindicare, cuvânt care s-a transmis, de asemenea, tuturor limbilor romanice, avea sensul „a (se) răzbuna“. Acest sens s-a păstrat în toate limbile romanice (fr. venger, it. vindicare, sp. vengar), cu excepția românei, unde a vindeca înseamnă „a face (pe cineva) sănătos“. În limbile romanice occidentale, ideea de „a vindeca“ se exprimă fie prin continuatori ai lat. sanare (sp. sanar, port. sarar, sd., it. merid. sanare), fie printr-un împrumut germanic, cuvântul franc
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
romanice occidentale, ideea de „a vindeca“ se exprimă fie prin continuatori ai lat. sanare (sp. sanar, port. sarar, sd., it. merid. sanare), fie printr-un împrumut germanic, cuvântul franc warjan, care în franceză a devenit guérir. Evoluția de sens din română, de la „a răzbuna“ la „a vindeca“, se explică printr-o accepție secundară a lui vindicare, și anume „a readuce în stadiul inițial“, de unde ideea de „a elibera, a scăpa de boală“ (și în spaniolă verbul reponerse înseamnă „a se vindeca
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
De precizat că v. fr. conil a fost înlocuit de fr. lapin, care are la bază un radical *lappa „piatră plată“, cuvânt de origine preromană. A căpătat și acesta sensul de „vizuină“, pentru că iepurii își aveau culcușul adesea sub pietre. Româna are un singur termen, continuator al lat. lepus, care a devenit rom. iepure. Cuvinte păstrate în română și în unele limbi romanice Am discutat până acum despre câteva dintre cele cinci sute de cuvinte latinești moștenite de toate limbile romanice
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
vorbită exista oscilarea între folosirea unor termeni cu posibilități expresive diferite. Alături de o formă veche, apărea una nouă, mai expresivă, așa că se pot detecta diverse straturi cronologice. De cele mai multe ori, formele vechi rămân în regiunile periferice ale Romaniei (limbile iberoromanice, româna, sarda), deși acestea nu sunt întotdeauna singurele care se dovedesc a fi conservatoare. Din punctul de vedere al românei, care ne interesează aici, unele fapte latinești păstrate în română există și în franceză (a mânca, unchi, orb), și în italiană
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
expresivă, așa că se pot detecta diverse straturi cronologice. De cele mai multe ori, formele vechi rămân în regiunile periferice ale Romaniei (limbile iberoromanice, româna, sarda), deși acestea nu sunt întotdeauna singurele care se dovedesc a fi conservatoare. Din punctul de vedere al românei, care ne interesează aici, unele fapte latinești păstrate în română există și în franceză (a mânca, unchi, orb), și în italiană (a plânge), și în sardă (vitreg), dar există altele, transmise numai în română (a merge, femeie, a vindeca). Nu
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
literatura mai târzie, la Vitruviu (secolul 1 î. H.) și la Vegetius (secolul 4 d. H.) apare bullire, derivat de la bulla „bulă de aer care se face la suprafața unei ape“ (lat. bulla s-a transmis tuturor limbilor romanice, cu excepția românei). Deci bullire este o inovație care a avut loc în latina târzie și care s-a propagat în regiunile centrale ale Romaniei (it. bollire, fr. bouillir, cat. bullir, sd. buddire). „Neologismul“ latinesc bullire nu a ajuns și în regiunile periferice
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
Deci bullire este o inovație care a avut loc în latina târzie și care s-a propagat în regiunile centrale ale Romaniei (it. bollire, fr. bouillir, cat. bullir, sd. buddire). „Neologismul“ latinesc bullire nu a ajuns și în regiunile periferice (româna, spaniola și portugheza). De remarcat că bullire nu s-a impus nici în sudul Italiei. O distribuție similară prezintă continuatorii lui formosus, păstrați în extremitățile Romaniei, în timp ce continuatorii lui bellus ocupă centrul Romaniei. Vechiul termen latinesc pulcher „frumos“ nu s-
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
formosus, care s-a moștenit la periferia conservatoare a Romaniei, va fi fost o „inovație“ mai veche decât bellus, care nu s-a conservat decât în centrul Romaniei. biserică Cuvântul rom. biserică este moștenit din lat. basilica, termen transmis numai românei și retoromanei. În restul teritoriului romanic, s-a răspândit alt termen latinesc, ecclesia, care a dat fr. église, sp. iglesia, it. chiesa. Forma lat. ecclesia este un împrumut din gr. ekklesía, care în greaca clasică însemna „adunare“, iar de la acest
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
care nu s-a păstrat decât în sardă (pappai „a mânca“); pappare din italiană și (a) păpa din română continuă să se folosească mai ales în vorbirea copiilor. orb Cuvântul orb este moștenit din latină de câteva limbi romanice; în afară de română, se identifică în dialecte din nordul Italiei și în retoromană. Dacă spunem numai atât, punem în evidență doar care este răspândirea termenului în Romania, fără să explicăm de ce și cum s-a ajuns la această situație. Fiind vorba de un
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
dintr-o abreviere a expresiilor orbus oculis, orbus ab oculis „lipsit de ochi“. Din ultima construcție, s-a detașat aboculis, atestat prima dată în secolul 5, care stă la baza fr. aveugle „orb“. văr și cusurin Două cuvinte latinești transmise românei, văr < lat. verus și arom. cusurin < lat. consobrinus, înseamnă același lucru: „văr, grad de rudenie între copiii persoanelor care sunt frați și surori“. Ele provin din expresia latinească consobrinus verus „văr adevărat“, în care cele două cuvinte se asociau în
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
pătlăgea roșie și pătlăgea vânătă au rămas doar termenii roșie și vânătă pentru a denumi legumele respective; cuvântul turcesc pătlăgea a fost eliminat (îl mai găsim în cărțile vechi de bucate). vitreg și a ști Aceste două cuvinte moștenite în română din latină s-au păstrat și în sardă: lat. vitricus „tată vitreg“ > rom. vitreg și sd. log. bídrigu, bítricu, iar lat. scire > rom. (a) ști și sd. log. iskire. Cuvântul lat. vitricus a fost eliminat de cuvântul lat. patraster, derivat
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
lat. scire > rom. (a) ști și sd. log. iskire. Cuvântul lat. vitricus a fost eliminat de cuvântul lat. patraster, derivat de la pater „tată“, care apare în inscripții vechi de la Roma. Acest termen s-a impus în tot teritoriul romanic, cu excepția românei și sardei, care, fiind izolate, au păstrat lat. vitricus. În franceză, în secolul 16, forma medievală parastre a fost înlocuită, din cauza sensului peiorativ al sufixului -astre, prin formula respectuoasă beau-père, care înseamnă atât „tată vitreg“, cât și „socru“. Lat. scire
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
pricepere, a înțelege“, iar ulterior (în latina târzie) a ajuns să însemne „a ști“. Lat. sapere „a ști“ este o inovație occidentală, care era susținută și de lat. sapiens; l-a eli minat pe scire, păstrat numai în regiunile arhaizante (româna și sarda). vulpe Lat. vulpes s-a transmis unor limbi romanice orientale: româna, italiana și retoromana. A existat și un v. fr. goupil < lat. pop. vulpiculus. În latină, vulpes apare încă de la Plaut. După cele arătate în Dictionnaire étymologique de la langue
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
ști“. Lat. sapere „a ști“ este o inovație occidentală, care era susținută și de lat. sapiens; l-a eli minat pe scire, păstrat numai în regiunile arhaizante (româna și sarda). vulpe Lat. vulpes s-a transmis unor limbi romanice orientale: româna, italiana și retoromana. A existat și un v. fr. goupil < lat. pop. vulpiculus. În latină, vulpes apare încă de la Plaut. După cele arătate în Dictionnaire étymologique de la langue latine de A. Ernout și A. Meillet, este greu de găsit etimologia exactă
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cântec sau lat. horrescere devenit rom. (a) urî avem a face cu termeni curenți atât în latină, cât și în română, în alte cazuri cuvinte curente în latină, ca verbul vomare, moștenit în arom. voame, nu mai sunt importante în română (verbul a voma este un neologism împrumutat ulte rior). Există și situația inversă: cuvinte curente în română, cum sunt ceață sau (a) asuda, nu erau curente în latină (caecia, assudare). Mai mult decât atât: multe dintre cuvintele de origine latină
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
cât și în română, în alte cazuri cuvinte curente în latină, ca verbul vomare, moștenit în arom. voame, nu mai sunt importante în română (verbul a voma este un neologism împrumutat ulte rior). Există și situația inversă: cuvinte curente în română, cum sunt ceață sau (a) asuda, nu erau curente în latină (caecia, assudare). Mai mult decât atât: multe dintre cuvintele de origine latină care sunt curente în română nici nu sunt atestate în latină: rom. flămând < lat. *flammabundus, rom. întâi
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
un neologism împrumutat ulte rior). Există și situația inversă: cuvinte curente în română, cum sunt ceață sau (a) asuda, nu erau curente în latină (caecia, assudare). Mai mult decât atât: multe dintre cuvintele de origine latină care sunt curente în română nici nu sunt atestate în latină: rom. flămând < lat. *flammabundus, rom. întâi < lat. *antaneus, rom. puroi < lat. *puronium. împărat și oaie Sunt două cuvinte care au în comun faptul că s-au moștenit din latină numai în română, ca urmașe
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
numai în rom. vânăt, iar limbile romanice occidentale au împrumutat pentru această noțiune un termen germanic (devenit fr. bleu) sau un termen din arabă (devenit it. azzuro, fr. azur, sp. azul)? Sunt întrebări care nu au întotdeauna un răspuns satisfăcător. Româna - mare importator de cuvinte Am insistat de multe ori, în lucrările mele de romanist, asupra faptului că româna continuă latina și că vocabularul de bază al limbii române a fost moștenit din latină. Dar, chiar dacă nu ești lingvist, nu e
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
bleu) sau un termen din arabă (devenit it. azzuro, fr. azur, sp. azul)? Sunt întrebări care nu au întotdeauna un răspuns satisfăcător. Româna - mare importator de cuvinte Am insistat de multe ori, în lucrările mele de romanist, asupra faptului că româna continuă latina și că vocabularul de bază al limbii române a fost moștenit din latină. Dar, chiar dacă nu ești lingvist, nu e greu să constați că, în decursul istoriei sale milenare, româna a împrumutat cuvinte din toate cele patru colțuri
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]
-
în lucrările mele de romanist, asupra faptului că româna continuă latina și că vocabularul de bază al limbii române a fost moștenit din latină. Dar, chiar dacă nu ești lingvist, nu e greu să constați că, în decursul istoriei sale milenare, româna a împrumutat cuvinte din toate cele patru colțuri ale lumii. Într-un dicționar al limbii române de dimensiuni medii, cum este DEX, se găsesc foarte multe cuvinte care nu sunt moștenite din latină, ci provin din alte limbi. În dicționarul-tezaur
101 cuvinte moştenite, împrumutate şi create by Marius Sala () [Corola-publishinghouse/Administrative/1361_a_2705]